چند روز قبل که با دکتر علیشاهی سوار مترو بودیم که به خانه برویم، در طول مسیر ایشان صحبت از تجربه ضبط یک جلسه پادکست در مورد زندگی John von Neumann کردند که به دعوت «فارکست» انجام شده بود.
پادکست را گوش کردم و یاد هیجان دوران مدرسه در مورد دانشمندان و پیشرفت‌های علمی در من زنده شد…
پادکست روایت فشرده و جذابی‌ست از زندگی علمی پربار ولی کوتاه فون نیومن، مسئولیت‌های یک دانشمند و شاید در نهایت مواجهه با مرگ…
برای من که بسیار لذت‌بخش بود! توصیه می‌کنم به آن گوش دهید.
دکتر محسن رنانی در اسفند ۱۳۹۷ در دانشگاه تربیت مدرس سخنرانی‌ای در مورد تحولات توسعه پس از انقلاب انجام داده است که در ادامه سعی می‌کنم برخی از نکات کلیدی این صحبت‌ها را به صورت تیتروار بیاورم، هرچند که همه سخنرانی ارزش با دقت گوش‌کردن را دارد.
🔹ایشان ابتدا یک توضیح مختصری در مورد توسعه، مدرنیزاسیون و مدرنیته ارایه می‌کند.
🔹وقتی تحولات رخ می‌دهند که قدرت داشته باشیم سنت‌ها را غربال کنیم.
🔹برخی از سنت‌ها خیلی قوی هستند و گویی در حد یک نیروی نظامی، ارتش بزرگی برای حفظ‌شان دارند.
🔹جمهوری اسلامی در عمل در طول این چهل سال کمک کرده‌است که محافظان سنت‌ها کم‌کم ضعیف بشوند یا حتی حذف شوند. این فرایند در اروپا حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ سال طول کشید.
🔹جامعه ما به سرعت دارد با سنت‌ها خداحافظی می‌کند، و مدتی طول خواهد کشید تا در هنجارها و ارزش‌های جدید ثبات و قرار بگیرد.
🔹در شاخص «توسعه انسانی» سریع‌ترین رشد را در بین کشورها در این ۴۰ سال داشته‌ایم. در جمع عملکرد ج.ا. در مدرنیزاسیون (خصوصا در مقایسه با کشورهای مشابه) «قابل قبول» بوده‌است.
🔹در حوزه مدرنیته، نحوه عملکرد ج.ا. (خواسته و ناخواسته) باعث یک اتفاق بزرگ شده‌است که اگر یک حکومت غیر دینی داشتیم چنین اتفاقی نمی‌افتاد.
🔹مثلا شاه در مورد تحول در حوزه زنان تلاش‌های زیادی کرد، ولی سنت‌های جامعه باعث شکست او شدند. اما ج.ا. چون خودش برآمده از همان سنت‌ها بود، به همین دلیل مقاومت سنت را در برابر خودش نداشت.
چهار تحول رخ داده‌است که مقاومت‌های سنتی جامعه برای تحول به سمت جامعه مدرن شکسته شده‌اند. این تحولات که احتمالا ناخواسته اتفاق افتاده‌اند، عبارتند از:
۱- مهمترین تحول در بخش زنان است. اصلی‌ترین حافظان سنت، زنان، روستاییان و روحانیان هستند، و زنان از بقیه قدرت‌مندتر عمل می‌کنند (توضیح از من: به علت تربیت نسل بعد).
🔹به عنوان مثال در آمریکا ۲۰۰ سال کشید تا نرخ باروری از ۷ به ۲ برسد. در ایران در طول ۴۰ سال از ۷ به زیر ۲ رسیده‌است.
🔹مادران زیست اجتماعی پیدا کرده‌اند و هویت منفرد، متمایز و مستقل کسب کرده‌اند و در نتیجه فرزندانی تربیت خواهند کرد که افرادی خواهند بود با هویت مستقل و منفرد که مسیر خودشان را کشف می‌کنند، می‌سازند و طی می‌کنند. این یکی از بنیان‌های حرکت به سمت مدرنیته خواهد بود.
🔹زنان ما (که قبلا قویترین حافظان سنت بوده‌اند) الان دیگر حافظان سنت نیستند، بلکه تبدیل شده‌اند به خطشکنان مدرنیته. این تحول در اروپا حدود ۴۰۰ سال کشیده است.
(۲) روستاییان هم حافظان مهم سنت هستند. در روستا، به علت کوچکی، کسی جرات تخطی از سنت را ندارد. در ابتدای انقلاب ۷۰ درصد جامعه ما روستاییان بوده‌اند، الان بعد از ۴۰ سال فقط حدود ۲۵ درصد افراد کشور در روستاها زندگی می‌کنند.
(۳) سومین حافظان سنت روحانیان بودند؛ در دو طراز مراجع و روحانیان محلی.
🔹تقریبا جایگاه مراجع به عنوان سرمایه‌های نمادین از بین رفته‌است.
🔹روحانیون محلی هم به علت ورود به سیاست، برخی فسادهایی که داشته‌اند، عمل نکردن به توصیه‌های خودشان و غیره، جایگاه قبلی خودشان را از دست داده‌اند.
🔹همچنین تولید بیش از نیاز جامعه‌ی حوزه‌های علمیه نیز باعث کاهش جایگاه این قشر شده است.
🔹این سه تحول باعث حذف حافظان سنت شده‌است. اما یک تحول مهمتری هم رخ داده‌است.
(۴) تحول چهارم جدایی ایمان از شریعت است. دین سه لایه دارد: لایه ایمان، لایه شریعت، لایه ایدئولوژیک.
ایمان با توسعه سازگار است شریعت ممکن است با توسعه سازگار باشد یا نباشد، و ایدئولوژی هم با توسعه ضدیت دارد.
🔹ج.ا. کمک کرده‌است ایمان از شریعت جدا شود. در ایران آرام‌آرام ایمان از شریعت جدا می‌شود. و در جمع هزینه زیادی هم برای این اتفاق (مثلا نسبت به سیر تحولات اروپا) داده‌نشده‌است.
🔹این تحولات برای گذار از سنت و غربال‌گری سنت در دنیای مدرن رخ داده‌است و الان هم ما مشغول تجربه‌کردن آن به شکلی سریع هستیم. باید صبور باشیم تا جامعه این دوران گذار و پوست‌اندازی را به آرامی طی کند. این دوران مقدمه‌ای برای توسعه و شکوفایی جامعه ایران خواهد بود.
دکتر فاضلی (در تاریخ ۵ بهمن ۹۸) سخنرانی‌ای در مورد «استادی دانشگاه، ممکن یا ناممکن» انجام داده‌است که برای من خیلی جالب بود. شاید بیشتر از این نظر که کمک کرد افکار و تجربه‌های این چند سال اخیر را منظم کنم. اگرچه صحبت در مورد جایگاه استادی است، ولی خیلی از حرف‌های مطرح شده کلی هستند و شاید تا حدودی به جایگاه کلی انسان امروزی مربوط باشند. با این اوصاف فکر می‌کنم غیر از استاتید، خوب است حداقل دانشجویان هم این سخنرانی را گوش کنند. خصوصا فکر می‌کنم مباحث مطرح شده برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی مفید و جالب باشد.
دکتر محمود سریع القلم، استاد دانشگاه شهید بهشتی و پژوهشگر حوزه توسعه، علوم سیاسی و تاریخ معاصر ایران، اول دی ماه ۱۳۹۸، در دانشکده اقتصاد و علوم سیاسی دانشگاه شهید بهشتی به سخنرانی درباره «تحولات بین المللی و آینده ایران» پرداخت.
توصیه می‌کنم همه‌ی سخنرانی را با اینکه کمی طولانی است، گوش دهید. در قسمت اول (از ابتدا تا زمان ۱ ساعت و ۱۳ دقیقه) اطلاعاتی خیلی خوبی در مورد شرایط کشورها و وضعیت بین‌الملل آن‌ها ارایه می‌کند. در بخش دوم (از زمان ۱ ساعت و ۱۳ دقیقه به بعد) هم به ارایه راهکارهایی برای حل مشکلات کشور می‌پردازد. به نظرم حداقل بخش دوم سخنرانی را گوش کنید.
در ادامه بعضی از جملاتی که به نظرم مهم آمدند را نوشته‌ام.
—————————————
🔹مهمترین مسئله ما در کشور، مسئله دانش است.
🔹موضوعات جهانی هستند و راه‌حل‌ها هم جهانی هستند.
🔹برنامه‌ریزی برای توسعه خیلی مهم است و ما می‌توانیم فرصت‌های زیادی داشته باشیم.
🔹سیاست خارجی باید با سیاست اقتصادی همراه باشد.
🔹همه چیز جهانی است و همه دارند از همه یاد می‌گیرند. باید غرور خودمان را کنار بگذاریم که همه چیز نزد ماست.
🔹ارقام مهم است. اگر سیاست‌گذاران عدد و رقم نفهمند نمی‌توانند حکمرانی کنند!
🔹انسان‌ها به طور طبیعی در حد چند ماه جلوتر فکر می‌کنند و این وظیفه حاکمیت است که برای طولانی‌مدت (در حد چند دهه) فکر کند.
🔹چین مدلی ارایه کرده که حاکمیت از رشد بخش خصوصی واهمه ندارد و (برخلاف مدل غربی) علی‌رغم اینکه حکومت متمرکز است ولی بخش اقتصادی آزادی عمل دارد.
🔹جهان اکنون سه قطب دارد چین و روسیه و آمریکا. اصطکاک بین آن‌ها بین یک تا دو دهه ادامه خواهد داشت و این فضا می‌تواند برای کشور ما فرصت ویژه‌ای برای رشد و تحرک باشد.
🔹در کشور ما مسئولین از طریق تریبون با هم صحبت می‌کنند! این که حکمرانی نمی‌شود، و نشان از عدم انسجام در حاکمیت است. نکته مهم این است که انسنجام در حاکمیت از دموکراسی خیلی مهم‌تر است.
🔹۱۶ کشور در دنیار در حال ساختن ۶۰ نیروگاه هسته‌ای هستند و سروصدایی هم در کار نیست! این نشان می‌دهد نحوه حکمرانی خیلی مهم است. اگر سیاست خارجی و سیاست اقتصادی در راستای هم بودند، خیلی کارها را می‌شد انجام داد. به عنوان مثال یک کشوری مثل ایران نمی‌تواند همزمان بگوید که انرژی هسته‌ای می‌خواهد و در عین حال بگوید که اسراییل هم باید نابود شود. اینجا سیاست اقتصادی و سیاست خارجیِ تهاجمی ما در تضاد با یکدیگر هستند.
🔹چرا ایران را اینقدر راحت تحریم می‌کنند؟ چون ما ارتباطات اقتصادی خیلی کمی با دنیا داریم.
🔹فساد در ایران را چکار کنیم؟ هرچقدر ایران با دنیا بیشتر کار کند، فساد در ایران کمتر می‌شود.
🔹راه‌کارها (بخش دوم سخنرانی):
۱- اگر بخواهیم کشور تغییر پیدا کند، تا افکار ما عوض نشود هیچ اتفاقی نمی‌افتد. این افکار کنونی ما افکار توسعه‌ای نیست. افکار ما بیشتر برای حفظ وضع موجود و ترتیبات موجود است.
۲- اولین تغییری که باید در فکر ما صورت بگیرد این است که چقدر زودتر تفکر ما بین‌المللی خواهد شد.
۳- تا زمانی که سیاست خارجی در اختیارِ سیاست اقتصادی ما نباشد، آینده ما مبهم خواهد بود. یعنی هرجا که به نفع سیاست اقتصادی ما بود باید سیاست خارجه وارد شود و هرجا که نبود، نباید وارد شود.
۴- نظام دانشگاهی ما باید هرچه سریع‌تر بین‌المللی شود.
۵- باید مزیت نسبی و برتری فناوری خودمان را پیدا و تعریف کنیم. اگر فقط به صادرات نفت و گاز اکتفا کنیم، در طول بیست تا سی سال آینده شاخص‌های فقر کشور ما افزایش خواهند یافت.
۶- ظاهرا ما نشان داده‌ایم که با استدلال کمتر تغییر پیدا می‌کنیم و بیشتر در طول بحران‌هاست که تغییر می‌کنیم. به نظر می‌آید رفتارهایی از خودمان بروز می‌دهیم که در طول این ۱۰۰-۲۰۰ سال گذشته تکرار می‌شوند و هنوز درس نگرفته‌ایم. تا زمانی که نگاه ما نسبت به جهان عوض نشود، در همین سعی و خطا خواهیم ماند.
🔹سوال: آیا الیت موجود می‌تواند نحوه تفکرشان را در راستای توسعه توسعه کشو عوض کنند؟ تحت شرایطی، بله ممکن است.
🔹در دوره‌ای هستیم که به نوعی به سمت یک دی‌کانستراکشن می‌رویم. اما از این سخت‌تر دوره ری‌کانستراکشن خواهد بود. که این دوران سرجمع، حدود ده تا پانزده سال خواهد کشید تا ما به یک جمع‌بندی و اجماع کلی برسیم و با کشورها همکاری کنیم و از آن‌ها یاد بگیریم. یک مدنیتی در جامعه شکل گرفته (خصوصا نسلی که بین ۲۰ تا ۴۵ سال دارد که در کشور ساکن است و می‌خواهد زندگی کند) که باعث خواهد شد این دوران، احتمالا دوران آشوب‌ناکی نباشد و با آرامی به سمت ری‌کانستراکشن خواهیم رفت.
🔹نکته آخر: مسیر ما از نظر تاریخی مسیر درستی است. مشکلات و فشارها بوده و سرعت‌مان هم کم بوده‌است. ولی احتمالا باقی مسیر را خیلی سریع‌تر طی خواهیم کرد.