دکتر محسن رنانی در اسفند ۱۳۹۷ در دانشگاه تربیت مدرس سخنرانیای در مورد تحولات توسعه پس از انقلاب انجام داده است که در ادامه سعی میکنم برخی از نکات کلیدی این صحبتها را به صورت تیتروار بیاورم، هرچند که همه سخنرانی ارزش با دقت گوشکردن را دارد.
🔹ایشان ابتدا یک توضیح مختصری در مورد توسعه، مدرنیزاسیون و مدرنیته ارایه میکند.
🔹وقتی تحولات رخ میدهند که قدرت داشته باشیم سنتها را غربال کنیم.
🔹برخی از سنتها خیلی قوی هستند و گویی در حد یک نیروی نظامی، ارتش بزرگی برای حفظشان دارند.
🔹جمهوری اسلامی در عمل در طول این چهل سال کمک کردهاست که محافظان سنتها کمکم ضعیف بشوند یا حتی حذف شوند. این فرایند در اروپا حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ سال طول کشید.
🔹جامعه ما به سرعت دارد با سنتها خداحافظی میکند، و مدتی طول خواهد کشید تا در هنجارها و ارزشهای جدید ثبات و قرار بگیرد.
🔹در شاخص «توسعه انسانی» سریعترین رشد را در بین کشورها در این ۴۰ سال داشتهایم. در جمع عملکرد ج.ا. در مدرنیزاسیون (خصوصا در مقایسه با کشورهای مشابه) «قابل قبول» بودهاست.
🔹در حوزه مدرنیته، نحوه عملکرد ج.ا. (خواسته و ناخواسته) باعث یک اتفاق بزرگ شدهاست که اگر یک حکومت غیر دینی داشتیم چنین اتفاقی نمیافتاد.
🔹مثلا شاه در مورد تحول در حوزه زنان تلاشهای زیادی کرد، ولی سنتهای جامعه باعث شکست او شدند. اما ج.ا. چون خودش برآمده از همان سنتها بود، به همین دلیل مقاومت سنت را در برابر خودش نداشت.
چهار تحول رخ دادهاست که مقاومتهای سنتی جامعه برای تحول به سمت جامعه مدرن شکسته شدهاند. این تحولات که احتمالا ناخواسته اتفاق افتادهاند، عبارتند از:
۱- مهمترین تحول در بخش زنان است. اصلیترین حافظان سنت، زنان، روستاییان و روحانیان هستند، و زنان از بقیه قدرتمندتر عمل میکنند (توضیح از من: به علت تربیت نسل بعد).
🔹به عنوان مثال در آمریکا ۲۰۰ سال کشید تا نرخ باروری از ۷ به ۲ برسد. در ایران در طول ۴۰ سال از ۷ به زیر ۲ رسیدهاست.
🔹مادران زیست اجتماعی پیدا کردهاند و هویت منفرد، متمایز و مستقل کسب کردهاند و در نتیجه فرزندانی تربیت خواهند کرد که افرادی خواهند بود با هویت مستقل و منفرد که مسیر خودشان را کشف میکنند، میسازند و طی میکنند. این یکی از بنیانهای حرکت به سمت مدرنیته خواهد بود.
🔹زنان ما (که قبلا قویترین حافظان سنت بودهاند) الان دیگر حافظان سنت نیستند، بلکه تبدیل شدهاند به خطشکنان مدرنیته. این تحول در اروپا حدود ۴۰۰ سال کشیده است.
(۲) روستاییان هم حافظان مهم سنت هستند. در روستا، به علت کوچکی، کسی جرات تخطی از سنت را ندارد. در ابتدای انقلاب ۷۰ درصد جامعه ما روستاییان بودهاند، الان بعد از ۴۰ سال فقط حدود ۲۵ درصد افراد کشور در روستاها زندگی میکنند.
(۳) سومین حافظان سنت روحانیان بودند؛ در دو طراز مراجع و روحانیان محلی.
🔹تقریبا جایگاه مراجع به عنوان سرمایههای نمادین از بین رفتهاست.
🔹روحانیون محلی هم به علت ورود به سیاست، برخی فسادهایی که داشتهاند، عمل نکردن به توصیههای خودشان و غیره، جایگاه قبلی خودشان را از دست دادهاند.
🔹همچنین تولید بیش از نیاز جامعهی حوزههای علمیه نیز باعث کاهش جایگاه این قشر شده است.
🔹این سه تحول باعث حذف حافظان سنت شدهاست. اما یک تحول مهمتری هم رخ دادهاست.
(۴) تحول چهارم جدایی ایمان از شریعت است. دین سه لایه دارد: لایه ایمان، لایه شریعت، لایه ایدئولوژیک.
ایمان با توسعه سازگار است شریعت ممکن است با توسعه سازگار باشد یا نباشد، و ایدئولوژی هم با توسعه ضدیت دارد.
🔹ج.ا. کمک کردهاست ایمان از شریعت جدا شود. در ایران آرامآرام ایمان از شریعت جدا میشود. و در جمع هزینه زیادی هم برای این اتفاق (مثلا نسبت به سیر تحولات اروپا) دادهنشدهاست.
🔹این تحولات برای گذار از سنت و غربالگری سنت در دنیای مدرن رخ دادهاست و الان هم ما مشغول تجربهکردن آن به شکلی سریع هستیم. باید صبور باشیم تا جامعه این دوران گذار و پوستاندازی را به آرامی طی کند. این دوران مقدمهای برای توسعه و شکوفایی جامعه ایران خواهد بود.