Loud Thinking

از میان مشکلات متعددی که ما داریم یکی هم عدم تواناییِ «خوب» نوشتن و عدم احساس نیاز برای ثبت کردن موضوعات مختلف به صورت مکتوب است. من تاریخ بلد نیستم و نمی‌دانم مشکل از کجا ناشی شده است و اصلا قبلا هم اوضاع به همین منوال بوده یا بهتر بوده و غیره؛ ولی به هر حال الان اوضاع‌مان خیلی خوب نیست.

انگار بخش خوبی از فرهنگ ما شفاهی‌ست و اندیشمندان و متفکرین ما هم بیشترْ افکار و نظرات‌شان را به صورت شفاهی (مثلا سخنرانی) ارائه می‌کنند تا مکتوب. این شفاهی بودن چندین بدی دارد. اول اینکه تعداد مخاطبین یک اثر شفاهی و برد آن در طول تاریخ خیلی کمتر از یک متن نوشته شده است (به نظرم حتی اگر گفتار شفاهی ضبط شده باشد باز هم برد متن مکتوب خیلی بیشتر است). نکته دیگر اینکه عموما وقتی کسی می‌خواهد متنی بنویسد خیلی بیشتر محتوای مطالبش را سبک‌ْسنگین می‌کند و در نهایت امکان اینکه مطلبی به اشتباه بیان شود یا گنگ و نامفهوم باشد خیلی کمتر از وقتی‌ست که مولف حرف می‌زند. از فواید دیگر مکتوب شدن این‌ست که امکان نقد اثر خلی راحت‌تر فراهم می‌شود تا وقتی که با یک موضوع به صورت شفاهی مواجهیم. شاید یکی از دلایلی که بسیاری از آدم‌ها از مکتوب شدن نظرات‌شان ابا دارند همین فرار از مورد نقد واقع شدن باشد. وقتی حرفی زده‌ایم خیلی راحت می‌توانیم بگوییم منظورمان چنین نبوده، بلکه می‌خواستیم چیز دیگری بگوییم. در مورد نوشته ولی، مولف به راحتی نمی‌تواند شانه از زیر بار مسولیت اثری که خلق کرده خالی کند.

متاسفانه ما صدمات زیادی از این علاقه نداشتن به مکتوب کردن ایده‌ها و تفکرات می‌خوریم. وقتی موضوعات درست مکتوب نمی‌شوند شما با گسست بین آدم‌ها مواجه می‌شوید. خواه در مورد تجربیات و ایده‌های مربوط به یک پروژه باشد که قراراست از یک گروه به گروه دیگر منتقل شود، خواه در مورد تجربه‌هایی که یک نسل انجام می‌دهد و قرار است آن‌ها را به نسل‌های بعدی خود منتقل کند.

شاید ناتوانی‌های اینچنینی را نشود به سرعت برطرف کرد. ولی تمرین کردن و تشویق کردن دیگران به اهمیت چنین موضوعی، به مرور باعث پیشرفت‌های خوبی خواهد شد. در دانشگاه هم من این دغدغه را دارم و واقعا علاقمندم این درک عمومی گسترش یابد که «متن» پدیده مهمی‌ است. باید برای خوب نوشتنش تمرین کرد و مهارت‌های مربوط به آن را یاد گرفت. همینطور کل فرایند تولید یک متن را باید جدی گرفت و تلاش کرد که نتیجه نهایی بدون اشکال باشد. اگر کسی واقعا این‌کار را درست انجام دهد و در نهایت بعد از تلاش‌های زیادش بتواند نوشته «خوبی» خلق کند (در هر زمینه که باشد)، حس خیلی خاصی را تجربه خواهد کرد که تلاش‌هایش را معنی‌دار خواهد کرد.

یکی از پیشامدهای جالبی که در ایران برایم زیاد اتفاق می‌افتد، نصیحت‌هایی‌ست که افراد مختلف در باره شغل، کسب درآمد و چگونگی پیشرفت‌های مالی به آدم ارائه می‌کنند (حالا نه فقط به طور خاص به من، کلا به همه). طرف تجربه و تخصصی در زمینه کاری آدم ندارد، روحیات و علایق آدم را نمی‌شناسد، در بیشتر موارد خودش هم از نظر مواردی که قصد نصیحتش را دارد چندان فرد شاخصی نیست و مهمتر از آن کسی هم نظرش را نخواسته(!)؛ با این حال با اعتماد به نفس تمام در مورد اینکه چه کاری پردرآمدتر است و از کجا پروژه بگیری لقمه چرب‌تری گیرت می‌آید و اگر مثلا در زمینه فلان موضوع شرکت بزنی کارت می‌گیرد و … برایت منبری اساسی می‌رود.

حالا باز هم اگر این نصیحت‌ها از روی دلسوزی باشد (که بعضا واقعا این طور است) خیلی مسئله‌ای نیست. ولی احساس می‌کنم خیلی از این به اصطلاح نصیحت‌ها یا برای فخر فروشی طرف مقابل است، یا برای پر کردن کمبودها و عدم موفقیت‌هایش در این موارد است یا قصد سودجویی (آن هم از نوع خیلی پیش پا افتاده آن) در پس این حرف‌ها وجود دارد (مثلا طرح نوعی شراکت و …).

کلا هم این موضوع که دغدغه‌های مالی و مادی اینقدر ذهن تک‌تک آدم‌های اینجا را پر کرده، خیلی اذیتم می‌کند. یک زمانی صحبت کردن در مورد کارهایی که قصدی غیر از درآمدزایی داشته باشند چندان عجیب نبود (شاید حتی پسندیده هم بود). الآن اگر کسی چنین حرف‌های ایده‌آلیستی بزند، به چشم دیوانه نگاهش می‌کنند یا شک می‌کنند که در پس ماجرا حتما خبر دیگری است!

پی‌نوشت: طبعا قابل ذکر نیست ولی باز هم خوبست تاکید کنم که همه این‌طور نیستند و هنوز هم آدم‌های خوب و ایده‌آلیست‌های جالب زیادی در اینجا نفس می‌کشند!

پی‌نوشت: این هم لازم به ذکر نیست که گاهی به آدم فشار می‌آید!

۱- خیلی وقت‌ها صحبت کردن از مسئله‌ای برای کسی که به اصطلاح «مرجع» (reference) آن مسئله را ندارد هیچ فایده‌ای ندارد و عملا کار به سوء تفاهم کشیده می‌شود. مثال‌های این اتفاق هم بسیار زیادند. به عنوان نمونه معنی مرگ برای کسی که آن را از نزدیک لمس کرده است با کسی که چنین تجربه‌ای نداشته از زمین تا آسمان تفاوت دارد. کسی که در شادی زندگی کرده مفهوم غم برایش چندان روشن نیست و برعکس. عموما کسی که غرق در ثروت بوده مفهوم فقر و نیاز مادی برایش قابل درک نیست. توضیح دادن اینکه درد فراق چقدر سخت است برای کسی که چنین تجربه‌ای نداشته اصلا کار راحتی نیست. برای آدمی که مفهوم عمیق تنهایی را در زندگی تجربه نکرده هرچقدر هم از وسعت این تنهایی صحبت کنید، فقط هاج و واج نگاه‌تان می‌کند. و بسیارند چنین مثال‌هایی…

۲- نکته دیگر اینکه آدم‌ها کلمات را بر اساس تجربه‌های شخصی‌شان در معانی منحصر به فردی به کار می‌برند که معمولا کمی و در بعضی موارد مقدار قابل توجهی از معنای غالب و عموما فهمْ شده آن کلمات دور است. به همین دلیل قبل از اینکه بین دو یا چند نفر «دیالوگی» شکل بگیرد باید مدت زمانی صرف شود تا روشن شود که بر روی معانی کلمات کلیدیِ بحث تا حد خوبی توافق وجود دارد یا نه. برای من بسیار پیش آمده که حرفی زده‌ام و منظوری که برداشت شده دقیقا برعکس نکته‌ای بوده که می‌خواستم بگویم. در یک لحظه با این واقعیت مواجه شده‌ام که کلماتی که به کار برده‌ام در فرهنگ لغت طرف مقابل چقدر معنی متفاوتی داشته است.

۳- این را هم به تجربه یافته‌ام که وقتی در مورد مسئله‌ای که طرف مقابل‌تان مرجعش را ندارد می‌خواهید صحبتی کنید، مثلا می‌خواهید راهنمایی یا نصیحتی کنید یا نکته‌ای را تذکر دهید، بهترین کار این است که اول شرایطی را فراهم کنید که آن فرد تجربیاتی انجام دهد که تا حدی با مرجع مورد نظر آشنا شود و بعد از آن حرف‌تان را بزنید. در مواردی این کار شاید خیلی هم طول بکشد. شاید یکی از عواملی هم که تعلیم و تربیت را چنین دشوار و زمان‌بر می‌کند همین فرایندی است که باید توسط خود فرد (و معمولا با راهنمایی مربی) طی شود تا به مرحله لازم برای درک یک مسئله و مواجه شدن با جنبه‌های مختلف آن برسد.

با شبی که در چشمهایت در گذر است
مرا به خوابی دیگر گونه بیداری بخش
چرا که من حقیقت هستی را
در حضور تو جسته‌ام
و در کنار تو صبحی است
که رنج شبان را
از یاد می‌برد
بگذار صبحم را به نام تو بیاغازم
تا پریشانی دوشینم
از یاد برده شود.

«محمد شمس لنگرودی»