و چون به آنان گفته شود در زمين فساد مكنيد مىگويند ما خود اصلاحگريم (۱۱)
بهوش باشيد كه آنان فسادگرانند ليكن نمىفهمند (۱۲)
و چون به آنان گفته شود همان گونه كه مردم ايمان آوردند شما هم ايمان بياوريد مىگويند آيا همان گونه كه كم خردان ايمان آوردهاند ايمان بياوريم هشدار كه آنان همان كمخردانند ولى نمىدانند (۱۳)[ سوره‌ی بقره ]
پی‌نوشت: این آیه‌ها …، ترسناکن!
آدم‌ها، حتی آنهایی‌شان که دوست‌مان دارند، نه از بدطینتی، بلکه از روی خیر‌خواهی محض؛ اشاره‌های ناصواب می‌کنند، راه را غلط می‌نمایانند، آدم را به اشتباه می‌اندازند و اگر حواست نباشد ممکن است بیچاره‌ات کنند و زندگی‌ات را بر باد دهند. اصلا به طرز عجیبی یافتن کسی که بشود به او و راهنمایی‌ها و مشورت‌هایش اعتماد کرد سخت است. این «اعتماد» کلا چیز کمیابی‌ست… اگر پیدایش کردید قدرش را بدانید…
هرچند که این سخنرانی قدیمیه و خردادِ سال ۱۳۸۵ انجام شده ولی من تازه پیداش کرده‌م. متن سخنرانی رو می‌شه از اینجا و اینجا دنبال کرد. من هم فایل پی‌دی‌اف‌ش رو گذاشتم اینجا.
همونطور که یک بار دیگه قبلا هم اشاره‌ای کرده بودم، از اینکه ملکیان مستقیما سراغ مردم می‌ره و نقدشون می‌کنه خیلی خوشم می‌آد. احساس می‌کنم تا ما دنبال سر‌نخ مشکل در شخصیت خودمون نگردیم امکان اصلاح وضعیت موجود رو نداریم. یعنی اگه دنبالِ راهِ حلِ دائمی و طولانی مدتی برای بهبود اوضاع‌مون هستیم این تنها راهیه که وجود داره، نقد کردن خودمون و فرهنگ‌مون.
حالا در این سخنرانی ملکیان بیست مورد از خصلت‌های بدِ فرهنگیِ ما ایرانیان رو می‌شمره و خیلی مختصر توضیحی درباره‌شون می‌ده و اینکه چطور می‌شه اصلاح‌شون کرد. به صورت تیتروار به اینها اشاره می‌کنه:
۱- پیشداوری، ۲- دگماتیسم و جمود، ۳- خرافه‌پرستی، ۴- بها دادن به داوری‌های دیگران نسبت به خود، ۵- همرنگی با جماعت، ۶- تلقین‌پذیری، ۷- القا‌پذیری، ۸- تقلید، ۹- تعبد، ۱۰- شخصیت پرستی، ۱۱- تعصب، ۱۲- اعتقاد به برگزیدگی، ۱۳- تجربه نیندوختن از گذشته، ۱۴- جدی نگرفتن زندگی، ۱۵- دیدگاه نسبت به کار، ۱۶- قایل نبودن به ریاضت، ۱۷- از دست رفتن قوه تمیز بین خوشایند و مصلحت، ۱۸- زیاده‌گویی، ۱۹- زبان‌پریشی و ۲۰- ظاهرنگری.
در آخر هم ملکیان دو پیشنهاد می‌ده. اول اینکه در مورد درستیِ این موارد فکر کنیم و در صورت درست بودن شخصیت خودمون رو بررسی کنیم قبل از اینکه دنبال پیدا کردن عیبِ بقیه باشیم. پیشنهاد دوم‌ش هم خطاب به روشنفکرانه:
… روشنفكران و مصلحان اجتماعی به جای اينكه هميشه مجيز مردم را بگويند و فكر كنند تمام مشكلات متوجه رژيم سياسی است بايد از مجيزگويی مردم دست بردارند و به مردم بگوييم چون شما اينگونه‌ايد حاكمان هم آنگونه‌اند. حاكمان زایيده اين فرهنگند؛ جامعه‌ای كه فرهنگش اين باشد ناگزير سياستش هم آن می‌شود و اقتصادش هم آن می‌شود. خطاست كه روشنفكران و مصلحان اجتماعی برای پيداكردن محبوبيت و شخصيت اجتماعی مجيز مردم را بگويند و بگوييم كه مردم هيچ عيب و نقصی ندارند. چرا كه رژيم سياسی وليده مردم است و رژيم سياسی بهتر به فرهنگ بهتر نياز دارد.
پی‌نوشت: البته من این رو قبول ندارم که این موارد فقط مشکلات ما ایرانی‌هاست. به نظرم تعدادی‌شون کلا مشکل همه‌ی آدم‌هاست که باید مراقب اصلاحش باشن. شاید نکته‌ای که وضعیت ما رو خاص (خراب و افتضاح!) کرده همزمانیِ تعداد زیادی از این مشکلات با همه و همینطور اینکه خودمون هم اعتقادی به وجود این مشکلات نداریم!
یک روز از خواب بلند می‌شوی، همه‌ی زندگیِ چند ساله‌ات را که در یکی-دو چمدان خلاصه کرده‌ای بر می‌داری و می‌روی؛ به همین سادگی.
به همین سادگی همه‌ی ریشه‌هایت را قطع می‌کنی که بروی، که بتوانی بروی، که رفتن راحت‌تر و بی‌دردتر باشد. و نمی‌دانی هم که آیا دوباره خواهی توانست آب و خاک مناسبی بیابی تا ریشه بدوانی. اصلا حوصله‌ای برای دوباره شروع کردن خواهی داشت؟ همه‌ی این تردیدها در سرت چرخ می‌خورند و تو به آرامی برای آخرین بار به خانه‌ات نگاه می‌کنی، چمدان‌هایت را برمی‌داری، در را می‌بندی، کلید را می‌چرخانی و برای همیشه از آنجا خداحافظی می‌کنی…
یادم می‌آید دور و برهای بیست سالگی، یعنی وقتی دانشجوی لیسانس بودم، احساس یک جور توانایی بی حد و حصر می‌کردم. به نظرم زمانِ پیش رویم بی‌انتها بود و احساس می‌کردم هر کاری را که اراده کنم دیر یا زود توان انجامش را دارم. اعتماد به نفسم زیاد بود و فکر می‌کردم که هر وقت خواست کنم می‌توانم مسیر زندگی‌ام را بدون صرف هزینه‌ی زیادی عوض کنم. همه‌ی اینها البته توهمی بیش نبودند، چرا که زندگی اینطور نیست؛ ما نه وقت نامحدود داریم نه توانایی‌های عجیب و غریب! ولی برای درک این موضوع شاید شش-هفت سالی زندگی کردن لازم بود. حالا، بعد از تجربه‌ی شش-هفت سالِ گذشته، در ماه‌های پایانی دهه‌ی سوم زندگی‌ام متواضع‌تر شده‌ام. ولی این همه‌ی ماجرا نیست… شاید قضیه فراتر از تواضع رفته باشد و به نوعی ترس تبدیل شده باشد…
احساس می‌کنم وضعیت کسی (کودکی؟) را داشته‌ام که بالای بلندیِ کوهی، بدون اینکه حواسش به دره‌ی زیر پایش باشد، مشغول جفتک انداختن و بالا و پایین پریدن بوده تا اینکه متوجه ارتفاع زیر پایش و امکان سقوط شده و حالا از ترس خشکش زده! درکِ امکان سقوط و ترسِ از آن که همراه با افزایش سن رشد می‌کند اگر به حال خود رها شود همه‌ی شور و شادابی و بی‌باکی جوانی را از بین می‌برد و آدم را زمینگیر می‌کند.
می‌ترسم زمینگیر شده باشم…
با بالا رفتن سن آدم محافظه کارتر می‌شه. نوشتن براش سخت‌تر می‌شه؛ موقع حرف زدن هی سبک و سنگین می‌کنه تا دو کلام صحبت کنه؛ و بعد از یه مدتی می‌بینه حتی می‌ترسه نظرات‌شو برای خودش بازگو کنه. آدم اینقدر می‌ره تو لاک محافظه کاری که حتی با خودش هم غریبه می‌شه…
نمی‌دونم این ایرانی‌هایی که فکر می‌کنن شاخ-به-شاخ شدن با آمریکا کار درستیه و ما از پَسِش بر می‌آیم با خودشون چی فکر می‌کنن. اینا به نظرم یا در مورد وضعیت اقتصادی، اجتماعی و سیاسی آمریکا دچار توهم هستن یا در مورد ایمان خودشون!
جالبه! آدمیزاد «محکومه» به تصمیم‌گیری. یکم ترسناک به نظر می‌آد…
باید اعتراف کنم اون شبی که یکی-دو ساعت دیرتر خوابیدیم و رفتیم کنارِ دریا و تقریبا با دست‌های خالی آتش درست کردیم (درست کردی) یکی از بهترین لحظات زندگی‌م بود. اینو دیشب که کنار دریاچه قدم می‌زدم فهمیدم! (بازم خوبه که بالاخره فهمیدم!!!) جوونا رو می‌دیدم که گُله-گُله جمع شده بودن و آتش درست کرده بودن و من همش یاد اون شبِ خودمون می‌افتادم. چند بار دیگه ممکنه چنین اتفاقی برامون بیفته؟ نمی‌دونم! تو هم نمی‌دونی! ولی اصلا شاید خیلی هم مهم نباشه… بعضی چیزا حتی یک بار تجربه کردنشون هم برای یک عمر شنگول بودن کافیه (البته من هزار بار دعا می‌کنم که بارها و بارها فرصت داشته باشیم و چنین لحظاتی رو دوباره تجربه کنیم، و نمی‌دونی که چه خوابی برات دیده‌م! :دی).
دیشب اولش به فکرم رسید که ای کاش عکسی از اون شب داشتیم. بعد دیدم که عکس با منجمد و بی‌روح کردنِ همه‌ی احساسات، تمام لذتِ خاطره‌ی اون شب رو خراب می‌کنه و همه‌ی ماجرا رو به یک لحظه سرد و بی‌روح کاهش می‌ده. شاید همینطوری بهتر باشه که تصاویر و خاطرات و خیال‌ها در ذهن‌هامون با هم بیامیزن. اینطوری من و تو هر شب حدود نیمه‌های شب می‌ریم کنار دریا و چوب جمع می‌کنیم تا بساط آتش‌مون رو به پا کنیم…